स्वातंत्रोत्तर भारतीय समाज अनेक सामाजिक समज, रूढी, चालीरीती यांचे अवशेष, जे पिढ्यान्पिढ्या हजारो मानवी मनाचा भाग आहेत त्यासह अजून जगत आहे .त्यामुळे राजकीय आणि सामाजिक व्यवस्थेद्वारे, त्यांच्या सोयीनुसार या समाजाचे, या रूढी, चालीरीती, विश्वास, या आधारे शोषण केले जाते.

ज्यामुळे समाजातील उपेक्षित भाग हा सत्ताधारी, श्रीमंत वर्गाने , त्यांचे अस्तित्व नोंदविण्याच्या दृष्टीने लक्ष देण्यावर अवलंबून राहतो आणि या नागरिकांच्या जीवनात समानता, न्याय मिळवून देण्यासाठी आवश्यक ती कारवाई त्यांनी करावी अशी अपेक्षा करत राहतो. कोणत्याही राजकीय दृष्टिकोनाशी संबंधित कोणत्याही चळवळी शिवाय नागरिकांना सक्षम बनवता येईल काय?

सामाजिक आणि राजकीय व्यवस्थेची वृत्ती हि, सामाजिक वास्तवाच्या एका विशिष्ट भागाकडे ‘लक्ष न देणे’ ह्या निर्णयात प्रतिबिंबित होते. या निर्णयावर समाजातील जाती आणि धर्मावर आधारित प्रथाांशी संबंधित दृष्टिकोनांचा मुलामा दिला जातो.

‘पाहू नये’ हा निर्णय असं वास्तव निर्माण करते, जिथे वंचित अस्तित्वातच नाही. समाजाच्या एका समूहाचा अस्तित्वाचा झगडा संपवण्यासाठी एक महान शक्ती आवश्यक आहे. त्याकरता एक छोटी कृती पुरेशी ठरू शकते, ती अशी कि या वंचिताला समाजाच्या दृश्यभानामध्ये समाविष्ट करायचे.

भारतीय फोटोग्राफी ट्रस्ट ही २००५ मध्ये स्थापना होण्यापासून, या उद्दीष्ट्यासाठी काम करणारी एक संघटना आहे. भारतातील बर्‍याच उपेक्षित समाजातील मुले आणि तरुणांसाठीच्या फोटोग्राफी कार्यशाळेद्वारे आणि इतर कार्यक्रमांच्या माध्यमातून ती हे कार्य करते. सम्यक द्रुष्टी हे त्याचे ऑनलाईन मासिक, समाजातील दृष्य अनुभवातून ‘न पाहिले गेलेल्या’ या तरुण छायाचित्रकारांच्या कार्यास व्यासपीठ उपलब्ध करुन देते. त्यांचे कार्य समाजात एका नवीन शक्तिशाली मार्गाने लोकशाहीकरण करीत आहे.

पारंपारिकरित्या एक कल्पना ‘थर्ड आय’ ही भारतीय माहिती आणि कल्पनांचा आधारित आस्थेचा भाग आहे. थर्ड आय ज्ञान, शहाणपणाशी संबंधित आहे. ज्ञान, शहाणपणाच्या डोळ्यासमोर ठेवण्याची कल्पना समाजात असते आणि दुसर्‍या आयामात ‘पाहू नये’ हा निर्णय घ्या असं समाज करत असतो.

या निर्णयाच्या मागे वास्तविकतेचा अनुभव घेण्याची भीती आहे. वास्तव जे वेदनादायक आहे. जिथे आपण हे जाणता की आपण प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षरित्या त्या वास्तवाचे भाग आहात. ही भीती व वेदना हेच कारण आहे ज्यामुळे की एखाद्या कडे ‘लक्ष न देणे’, ‘पाहू नये’ हा निर्णय सोयीस्करपणे घेतला जातो.

एखाद्याला बळजबरीने पाहण्यास भाग पाडल्यास प्रतिक्रिया निर्मण होते जी नकारात्मक असू शकते, परंतु एखाद्याला मूक प्रेक्षक, साक्षीदार केले गेले तर थेट अनुभव येतो. घेतला जाऊ शकतो. तरुण फोटोग्राफरचे कार्य, दर्शकांना असे तटस्थ होऊन पाहण्यासाठी एक खिडकी पुरविते.ज्यात त्यांनी साक्षीदार होऊन पाहिलेले, अनुभवलेले दु: ख, वेदना अनेक वेळा जगलेल्या वेदनांचे हृदयस्पर्शी क्षण सादर केले जातात.

ही कृती एक दृढ कृती आहे जी दर्शकांमध्ये परिवर्तन आणेल.

हे छायाचित्रकार स्वत: कडे, आपण समाजातील खास माणसे म्हणून पाहत नाहीत, अधिक संवेदनशील असण्याचा आणि समाजाने काळजी घेण्याचा अदृश्य हक्काची मागणी करत नाहीत . ते फक्त त्यांचे जीवन जगतात आणि छायाचित्रण देखील करतात.

त्यांचा हेतू एक नवीन सौंदर्यात्मक भाषा तयार करीत आहे, जी सामाजिक दृश्य लँडस्केपमध्ये ‘नवीन उदयोन्मुख दृश्य’ तयार करीत आहे. दृश्यात्मक आनंदाच्या पलीकडे जाऊन भाषेच्या व्याकरणामध्ये एक नवीन तीव्रता निर्माण होते आहे .

हे ‘बाहेरील’ दर्शकाचे अनुभवलेले चे दृश्य दाखवत नाही तर त्या समाजातील रहिवाश्याचे, एक भाग असलेल्या व्यक्तीने अनुभवलेले दृश्यमांडतात , जो आपल्या किंवा तिच्या समाजातील दु: ख, वेदना आणि आघात प्रदर्शित करतो.

हे राजकीयदृष्ट्या प्रेरणा घेऊन काम करत नसून तो किंवा ती एक अशी व्यक्ती आहे जीला साक्षी होऊन पाहण्याच्या शक्तीची जाणीव झाली आहे. अनुभवाला साक्ष होऊन पाहणे, सामोरे जाणे आणि हि कृती कसे पूर्ण परिवर्तन आणते याची जाणीव असलेल्या ह्या व्यक्ती आहेत.

समानता, न्याय आणि स्वातंत्र्याकडे वाटचाल करणारा हा एक नवीन उदयोन्मुख भारत आहे.

Mahendra Damle

Painter & educationist practicing for the last 25 years

He has been involved in developing pedagogical tools for the courses in the field of- painting, sculpture, textile, fashion, furniture design, animation & dramatics. He is keen follower of visual process from the perspective of neurology, artistic experience and image creation.
Photography has been the area of the exploration from this perspective. He has written on art, art education and its process in newspapers & magazines. Currently he is the principal of Rachana Sansad Academy of fine arts and crafts Mumbai.